Jan Kochanowski (1530–1584) – urodził się około 1530 roku w Sycynie, wiosce położonej na ziemi sandomierskiej. Studiował w Padwie między 1552 i 1559 rokiem. W kolejnych latach przebywał na dworach znamienitych osobistości, aż do roku 1563, kiedy to objął funkcję sekretarza królewskiego. Dzieła przypadające na ten okres działalności publicznej poety, jak epicedion O śmierci Jana Tarnowskiego (1561), poematy Zuzanna (1562), Zgoda (1564) czy Satyr (1564), mają przeważnie publiczny i publicystyczny charakter: wykazują troskę o sprawy obywatelskie, zawierają rys dydaktyczny, podejmują tematy bieżące, takie jak wojny i spory na tle cywilnym i religijnym, traktują o cnotach i wadach ukazanych w wymiarze zbiorowym i jednostkowym. Począwszy od lat 70. Kochanowski coraz więcej czasu spędzał w swojej posiadłości w Czarnolesie. W aurze czarnoleskiej ciszy stworzył, doszlifował i przygotował do druku swoje największe dzieła: Odprawę posłów greckich (1578), pierwszą „regularną” tragedię w literaturze polskiej; przekład biblijnej Księgi Psalmów zatytułowany Psałterz Dawidów (1579); Treny (1580), cykl dziewiętnastu wierszy, w których poeta opłakuje śmierć swojej córeczki Urszuli, dając wyraz kryzysowi religijnemu i filozoficznemu wywołanemu tym tragicznym wydarzeniem; Fraszki (1584), stanowiące zbiór krótkich utworów o charakterze epigramatycznym, jak również zbiór Pieśni, nieukończony z powodu śmierci autora (wyd. pośmiertne, 1586), przeszczepiający na grunt literatury polskiej motywy właściwe Carmina (Pieśniom) Horacego. Zmarł w 1584 roku.

Mikołaj Sęp Szarzyński (ur. 1545–1551, zm. 1581) – biografia poety w dużej mierze pozostaje owiana tajemnicą: nie znamy ani dokładnej daty jego narodzin, ani kontekstu najważniejszych wydarzeń z życia. Być może miał (przez krótki czas?) żonę o imieniu Katarzyna Kakowska, jednak dokładnie nie wiadomo, wszak to samo imię i nazwisko nosiła także żona jego dziadka. Wiemy natomiast, że zmarł w 1581 roku i że jego ciało zostało pochowane albo w Przemyślu (wedle przekazu Bartłomieja Paprockiego), albo w Przeworsku (w myśl informacji podanych przez Joachima Bielskiego). Swoją sławę największego po Kochanowskim poety literatury staropolskiej zawdzięcza książeczce zatytułowanej Mikołaja Sępa Szarzyńskiego Rytmy abo wiersze polskie, opublikowanej pośmiertnie, około dwadzieścia lat po jego zgonie (1601; Sęp Szarzyński, 1978), sumptem młodszego brata Jakuba i przy wsparciu „jednej zacnej osoby duchownej”, którą, jak się podejrzewa, był dominikanin Antonin z Przemyśla. Zbiór ten być może ukazał się we Lwowie, w nakładzie przypuszczalnie kilkuset kopii, z których następnie zachował się jeden jedyny egzemplarz, odnaleziony niemal przypadkiem, najpewniej za granicą, na początku lat 20. XIX wieku. Jest to antologia, która prawie na pewno nie obejmuje wszystkich dzieł Sępa, a przy tym zawiera utwory, które prawdopodobnie nie wyszły nawet spod jego pióra. Stąd jeden z pierwszych jego komentatorów dziewiętnastowiecznych, a wkrótce laureat Literackiej Nagrody Nobla z 1905 roku, zauważył: „Może gdybyśmy mieli wszystkie zaginione utwory Sępa, droga pracy naszej nad nim i rezultaty jej byłyby inne” (Sienkiewicz, 1869/1905: 40).

Ignacy Krasicki (1735–1801) – jego życie przypadło na burzliwy okres trzech rozbiorów Polski, rewolucji francuskiej i amerykańskiej wojny rewolucyjnej. Krasicki urodził się w Dubiecku w starej, niezamożnej rodzinie arystokratycznej. Kształcił się najpierw w szkole jezuickiej we Lwowie, następnie studiował w warszawskim Seminarium Katolickim (1751–54). W 1759 roku przyjął święcenia kapłańskie i wyjechał na dalsze studia do Rzymu. Po powrocie nawiązał przyjaźń ze Stanisławem Augustem Poniatowskim, przyszłym królem Polski (1764), a później piastował funkcję jego kapelana. W 1766 roku otrzymał godność księcia biskupa warmińskiego i ex officio został członkiem Senatu Królestwa Polskiego. Jego wysoka społeczna pozycja sięgnęła szczytu, gdy w 1795 roku został arcybiskupem gnieźnieńskim i prymasem Polski. Jako najbardziej utalentowany autor polskiego oświecenia odegrał on istotną rolę na warszawskim dworze królewskim, gdzie pozostawał w bliskim kontakcie z królem Stanisławem Augustem. Do jego różnorodnej działalności należało redagowanie „Monitora”, własne pisarstwo, przekłady z kilku języków obcych oraz popieranie społecznych reform w kraju. Zostawszy arcybiskupem gnieźnieńskim, Krasicki zaprzestał aktywności politycznej. W wyniku pierwszego rozbioru Polski (1772) jego biskupstwo zostało włączone do Królestwa Pruskiego, a on sam stał się (wbrew własnej woli) poddanym pruskim. Od tego czasu spędzał każdą zimę w Berlinie i zaprzyjaźnił się z polonofobicznym królem Fryderykiem Wielkim. Książę biskup, który lubił podróże, teatr, bale, zakładanie i kultywowanie ogrodów, wiódł raczej wystawny styl życia. Był zapalonym kolekcjonerem książek i sztychów. Zainteresowania te były główną przyczyną jego ciągłego zadłużenia. Zmarł w 1801 roku w Berlinie, gdzie został pochowany w katedrze św. Jadwigi Śląskiej, świątyni, którą sam konsekrował; jego prochy przeniesiono później do katedry gnieźnieńskiej.

Franciszek Karpiński (1741–1825) – urodził się w Hołoskowie (do 1772 była to ziemia halicka w województwie ruskim, potem część austriackiej Galicji, obecnie Ukrainy), a zmarł w 1825 w Chorowczyźnie koło Wołkowyska (znajdującej się do 1795 w województwie nowogródzkim, a potem na terenie imperium rosyjskiego, obecnie na Białorusi) wybitny poeta polski, autor ważnych traktatów estetycznych i prozy autobiograficznej, przedstawiciel tak zwanego sentymentalizmu stanisławowskiego. Rozgłos przyniosły mu sielanki, elegie i ody (dzięki elementom liryzowanych przeżyć miłosnych, obrazom polskiej przyrody, smutnym emocjom patriotycznym oraz dyskretnej stylizacji ludowej). Szczególnie popularne okazały się jego pieśni religijne, które stały się wręcz pieśniami ludowymi. Treściom historycznym, patriotycznym i polemicznym umiał nadać osobisty wyraz. Syn ubogiego szlachcica wyrobił sobie reputację poety łagodnie skonfliktowanego z arystokracją i z kulturą stołeczną. Po wielu perypetiach i trudach prowadził życie niezależne, któremu towarzyszyło przywiązanie do polskiej wiejskiej prowincji.

Jan Potocki (1761–1815) – wywodził się z jednego z najbardziej znaczących rodów magnackich. Swoje życie poświęcił nauce, poznawaniu świata poprzez lektury i podróże oraz pisarstwu. Był przekonany, że uzyska sławę jako historyk. Pozostawił wiele tomów świadczących o jego niestrudzonych próbach badania historii powszechnej (ze szczególnym zainteresowaniem historią Słowian). Za jego życia wydano i dostrzeżono relacje z podróży do Turcji i Egiptu, do Holandii podczas rewolucji z 1787 roku, do Maroka i Dolnej Saksonii. Pisał także liczne teksty o charakterze politycznym, zasilając również oryginalnymi komediami repertuar teatrów w Rheinsbergu, Łańcucie i Tulczynie. Miejsce wśród europejskich autorów najwyższej rangi zyskał za sprawą monumentalnej powieści Manuscrit trouvé à Saragosse (Rękopis znaleziony w Saragossie), niewydanej w całości za życia autora. Dziś Rękopis jest uważany za jedno z najwybitniejszych osiągnięć literatury tej epoki. Jan Potocki odebrał sobie życie 23 grudnia 1815 roku.

Julian Ursyn Niemcewicz (1758–1841) – dramatopisarz, powieściopisarz, poeta, pamiętnikarz, polityk i działacz kulturalny. Jako osoba publiczna piastował wiele urzędów cywilnych i wojskowych w czasie burzliwych przemian zachodzących w Polsce przed- i porozbiorowej (takich jak Sejm Czteroletni, insurekcja kościuszkowska i powstanie listopadowe). Pisarstwo Niemcewicza przypada na różne epoki literackie, od apogeum oświecenia poprzez porozbiorowy sentymentalizm do szczytowych lat romantyzmu. W swoim dorobku literackim i translatorskim łączył silne przywiązanie do wartości estetycznych i światopoglądowych typowych dla klasycyzmu z podatnością na nowości artystyczne i obce wpływy (w czym pomagała mu dobra znajomość języka angielskiego). Znamienną cezurę w życiu i dorobku literackim Niemcewicza stanowił długi pobyt w Stanach Zjednoczonych (1797–1807). Podczas gdy jego wczesna twórczość – na przykład słynna komedia polityczna Powrót posła z roku 1791 – nosiła rozmaite znamiona literatury okolicznościowej i usługowej, ów związek z polityczną aktualnością stał się luźniejszy i mniej oczywisty w późniejszych utworach. Często wykorzystywane w nich tematy historyczne miały służyć kształtowaniu postaw obywatelskich i patriotycznych potrzebnych w czasie teraźniejszym (już porozbiorowym), o czym świadczą wydane w roku 1816 Śpiewy historyczne, największy czytelniczy sukces Niemcewicza. Ostatnie lata życia autor spędził na emigracji we Francji, gdzie zmarł w 1841 roku. Bezcenne świadectwo epoki stanowią pośmiertnie wydane Pamiętniki czasów moich.

Adam Mickiewicz (1798–1855) – wychował się w polskiej rodzinie szlacheckiej, na terenach Litwy, związanych z Polską od XIV wieku, a kilka lat przed urodzeniem poety w roku 1798 wcielonych siłą do Rosji i Prus. Spotykały się tam kultury białoruska, litewska, polska, tatarska i żydowska. Ukończył szkołę ojców dominikanów w Nowogródku, a następnie Uniwersytet Wileński. Współzałożyciel i członek tajnego Towarzystwa Filomatów, skazany przez władze carskie na przymusowy pobyt w Rosji. W Petersburgu poznał późniejszych dekabrystów, następnie znalazł się w Odessie, skąd odbył podróż na Krym. Po okresie pracy urzędniczej w Moskwie już jako znany poeta nawiązuje kontakt ze środowiskiem rosyjskich elit liberalnych, poznaje między innymi Aleksandra Puszkina. Dzięki nim wyjeżdża z Rosji i przez półtora roku podróżuje po Europie, przemierza Niemcy, Czechy, Szwajcarię, Włochy, na dłużej zatrzymując się w Rzymie, gdzie pod koniec 1830 roku otrzymuje wiadomość o wybuchu powstania listopadowego. Zamierza wziąć udział w walce wyzwoleńczej, powstanie upada jednak, zanim zdąży przekroczyć granicę Królestwa Polskiego. Przed powrotem do Paryża zatrzymuje się w Dreźnie, gdzie powstaje Dziadów część III. W stolicy Francji osiada na stałe w roku 1832, żeni się z Celiną Szymanowską, uczestniczy w życiu literackim, naukowym, a także politycznym Wielkiej Emigracji, głównie jako publicysta i autor Ksiąg narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego. W roku 1834 wydaje Pana Tadeusza, poemat epicki o randze narodowej epopei. Wykładał literaturę łacińską w Lozannie oraz literatury słowiańskie w Collège de France. W latach 1841–1847 wiąże się z mesjanistycznym ruchem Andrzeja Towiańskiego. W okresie Wiosny Ludów przebywa we Włoszech, gdzie tworzy polski legion. Po wybuchu wojny krymskiej wyjeżdża do Konstantynopola, by tam zorganizować formację wojskową do walki z carską Rosją. Umiera nagle niedługo po przyjeździe, w listopadzie 1855 roku.

Cyprian Kamil Norwid (1821–1883) – urodził się w Laskowie pod Warszawą w roku 1821, choć podawał rok 1824 (Brockhaus, 1867: 898; Norwid, 1971: 555–560), by móc twierdzić, że narodziny jego przypadły na czas śmierci Lorda Byrona, i żartować, że nie wie, które z tych równoczesnych wydarzeń zasmuca go głębiej. W 1844 roku udał się do Włoch, by w Akademii Florenckiej kształcić się w rzeźbie, malarstwie i grafice. Jednak już w roku 1846, kiedy wybuchło powstanie krakowskie, a przez Wielkopolskę przetoczyła się fala aresztowań spiskowców, wiodąca do tak zwanego „procesu polskiego” w Berlinie 1847 roku – pierwszego publicznego procesu politycznego w Prusach – Norwid wyruszył w kierunku Polski. Został aresztowany w Berlinie, bo naraził się ważnym osobom, zamknięty w więzieniu Hausvogtei (dziś pod tym adresem mieszczą się niektóre budynki Uniwersytetu Humboldtów; Muszyńska, 1961: 195–214), następnie wypuszczony do Francji; jedzie do Brukseli i Rzymu. W okresie późniejszych rewolucji w Europie opowiadał się jednak po stronie sił zachowawczych – bronił Watykanu przed rewolucyjnym tłumem już w 1848 roku, zaś kolumny Vendôme przed paryskimi komunardami, którzy w roku 1871 zrealizowali projekt zburzenia pomnika sformułowany przez Gustave’a Courbeta. Między tymi dwoma wydarzeniami zdołał odwiedzić Wielką Brytanię i Stany Zjednoczone, by osiąść ostatecznie w Paryżu. Zdrowie i sytuacja materialna pogarszały się nieubłaganie; w roku 1877 trafił do przytułku św. Kazimierza w podparyskim Ivry, gdzie zmarł osamotniony i zapomniany pięć lat później; rękopisy spalono, a jego ciało przenoszono z grobu do grobu, co zresztą przewidział w wierszu zaczynającym się od słów „Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie” i poświęconym powtórnym pogrzebom wielkich ludzi, którzy nie mogli zaznać pokoju nawet po śmierci. Obok drobnych utworów lirycznych i dramatów pisał też poematy (Promethidion, Quidam), krótkie prozy wspomnieniowe (Czarne kwiaty, Białe kwiaty) i nowele (Ad leones!, Stygmat).

Henryk Sienkiewicz (1846–1916) urodził się  w Woli Okrzejskiej. Nowelista, powieściopisarz, dziennikarz i publicysta, pierwszy polski laureat Literackiej Nagrody Nobla. Jeden z najważniejszych przedstawicieli epoki pozytywizmu w Polsce, autor powieści o tematyce współczesnej (m.in. Bez dogmatu, 1891; Rodzina Połanieckich, 1894) i przede wszystkim historycznych (m.in. Trylogia, 1883–1888; Quo vadis, 1896; Krzyżacy, 1900), a także niezwykle popularnej powieści przygodowej dla młodzieży W pustyni i w puszczy (1912). Jego utwory odegrały decydującą rolę w ukształtowaniu historycznej wyobraźni Polaków i do dzisiaj stanowią nieodzowny punkt odniesienia w literackich i filmowych opowieściach o historii Polski. Zmarł w Vevey.

Stanisław Brzozowski (1878–1911)– urodził się w zubożałej rodzinie szlacheckiej we wsi Maziarnia na Chełmszczyźnie. Był publicystą, krytykiem literackim, filozofem i powieściopisarzem epoki Młodej Polski. Studiował na Uniwersytecie Warszawskim. Od czasu aresztowania i osadzenia go w warszawskiej Cytadeli (1898) chorował na gruźlicę. Od roku 1906 przebywał głównie za granicą. W 1908 roku oskarżono go o współpracę z tajną policją rosyjską, ochraną, co doprowadziło do ataków ze strony prawicy i wymusiło izolację w obozie lewicowym. Od początku XX wieku umacniał swą pozycję polemicznymi wystąpieniami przeciw twórczości Henryka Sienkiewicza oraz zjadliwą krytyką literatury i ideologii estetycznej formacji Młodej Polski. W pracach filozoficznych krytycznie rozważał główne prądy i tendencje życia intelektualnego ówczesnej Europy. Był jednym z popularyzatorów myśli marksistowskiej w Polsce, odznaczał się nieortodoksyjnym podejściem do zagadnień materializmu historycznego. Pisał sztuki teatralne i powieści (z których tylko jedna została ukończona). Do najważniejszych utworów należą zbiory esejów: Kultura i życie (1907),Legenda Młodej Polski (1909), Idee (1910), Głosy wśród nocy (1912) oraz Pamiętnik (1913), napisany w ostatnich miesiącach życia. Nadrzędnym celem jego działalności krytycznej, filozoficznej i pisarskiej było dostosowanie Polski do wymagań nowoczesności.

Bolesław Leśmian (1877–1937) – urodził się w Warszawie jako pierwsze dziecko Józefa Lesmana i Emmy z domu Sunderland. Po jego przyjściu na świat rodzina przeniosła się z Warszawy do Kijowa. Wraz z ojcem małoletni Bolesław przeszedł na katolicyzm (1886/1887). Ukończywszy studia prawnicze na Uniwersytecie św. Włodzimierza w Kijowie, od roku 1901 do 1903 przebywał w Warszawie, gdzie otrzymał posadę radcy prawnego przy Dyrekcji Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Porzucił ją następnie, by wyjechać za granicę – do Niemiec, Włoch i Francji. Po powrocie do kraju nastąpił okres jego intensywnej aktywności artystycznej: w 1911 roku współkierował teatrem eksperymentalnym; tłumaczył Opowieści niesamowite Edgara Allana Poego; wydał pierwszy tom poetycki (Sad rozstajny, 1912), dwa zbiory baśni wschodnich (Klechdy sezamowe, 1912; Przygody Sindbada Żeglarza, 1913) i liczne eseje; napisał także dwa dramaty (Pierrot i Kolombina, Skrzypek opętany) oraz zbiór baśni tzw. polskich (Klechdy polskie), które pozostawił w rękopisach. Po I wojnie światowej opublikował jeszcze dwa tomy poetyckie: Łąka (1920) i Napój cienisty (1936). Został wybrany do Akademii Literatury w roku 1934, a zmarł w 1937 w Warszawie.

Bruno Jasieński (1901–1938) urodził się jako Wiktor Zysman w rodzinie żydowskiego lekarza w Klimontowie, polskim miasteczku znajdującym się w zaborze rosyjskim. Mieszkał tam aż do wybuchu pierwszej wojny światowej. Szkołę średnią kończył w Moskwie, czytając Majakowskiego i Chlebnikowa, obserwując rosyjską rewolucję. W 1918 roku powrócił do niepodległej już wówczas Polski, by studiować na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Jako student, razem ze Stanisławem Młodożeńcem, zainicjował działalność futurystycznego klubu literackiego „Katarynka”. Wspólnie organizowali oni spotkania poetyckie, by zmodernizować („sfuturyzować”) tradycyjny, staromodny Kraków. Jasieński współpracował z powstałą niemal w tym samym czasie warszawską grupą futurystów stworzoną przez Aleksandra Wata i Anatola Sterna, a organizowane przez nich wieczory poetyckie zwykle kończyły się publicznymi skandalami. Sformułował cztery manifesty ogłaszające pojawienie się polskiego futuryzmu, w tym Do narodu polskiego. Manifest w sprawie natychmiastowej futuryzacji życia” (1921). Do opublikowanych przezeń futurystycznych tomików poetyckich należą But w butonierce (1921), Pieśń o głodzie (1923) i Ziemia na lewo (z Anatolem Sternem, 1924). W 1923 roku ukazał się jego artykuł Futuryzm polski. Bilans, w którym ogłosił podsumowanie i koniec futuryzmu. W tym samym roku opublikował powieść Nogi Izoldy Morgan. W okresie postfuturystycznym wzmocnił swoje lewicowo-komunistyczne upodobania. W 1924 roku przeniósł się do Lwowa, by współpracować z „Trybuną Robotniczą”, a w roku 1925 do Paryża, z zamiarem rozwijania swych literackich uzdolnień, a także uniknięcia służby wojskowej i rządowej cenzury. We Francji doświadczył nędzy i głodu, co znalazło odzwierciedlenie w postaci bezrobotnego Pierre’a, wędrującego po Paryżu w powieści Palę Paryż. Organizował też w tym mieście teatr masowy, a w 1926 roku opublikował Pieśń o Jakubie Szeli. Publikacja katastroficznej powieści Palę Paryż w roku 1927 doprowadziła do wydalenia pisarza z Francji dwa lata później. Z entuzjazmem spotkał się jego powrót do Rosji, gdzie powierzono mu funkcję redaktora naczelnego polskiego miesięcznika Kultura mas, wydawanego w Moskwie. Po rosyjsku pisał swe socrealistyczne powieści Człowiek zmienia skórę (1934) i Zmowa obojętnych (niedokończona, 1937). Aresztowany w 1937 roku, rok później został stracony jako polski szpieg. Jego utwory były zakazane do roku 1956, kiedy to został oficjalnie zrehabilitowany (Jaworski, 1995).

Stanisław Ignacy Witkiewicz (1885–1939), pseudonim „Witkacy” – dramaturg, prozaik, teoretyk, malarz, fotograf. Syn Stanisława Witkiewicza, wybitnego krytyka sztuki ludowej i nowoczesnej. Urodzony w Warszawie, dzieciństwo spędził w tatrzańskim kurorcie Zakopane, młodość w Krakowie, gdzie studiował w Akademii Sztuk Pięknych. W 1914 roku uczestniczył w wyprawie do tropików zorganizowanej przez wybitnego antropologa Bronisława Malinowskiego. Po wybuchy pierwszej wojny światowej wrócił do Europy, by – jako obywatel rosyjski – wziąć w niej udział jako oficer carskiej armii. Ciężko ranny w bitwie leczył się w Petersburgu, gdzie w roku 1917 był świadkiem wybuchu rewolucji. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości wrócił na stałe do Zakopanego. Tu tworzył dramaty i powieści, a także prowadził jednoosobową Firmę Portretową. W książce Narkotyki pozostawił opis własnych eksperymentów ze środkami odurzającymi. Osobiście angażował się w realizacje swoich sztuk na scenach Krakowa i Warszawy; inicjował intensywne kampanie krytyczne promujące jego własną teorię sztuki; uczestniczył w polskich dyskusjach filozoficznych i do końca życia pracował nad swoim głównym dziełem metafizycznym: Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie istnienia. W 1939 roku, na wieść o militarnej agresji Niemiec i Związku Sowieckiego na Polskę, która zdawała się potwierdzać jego katastroficzne poglądy wyrażone w esejach i powieściach, Witkacy popełnił samobójstwo. Napisał ponad dwadzieścia sztuk teatralnych, cztery powieści: dwie opublikowane (Pożegnanie jesieni, 1927; Nienasycenie, 1930) i dwie nieopublikowane (622 upadki Bunga, Jedynie wyjście), nadto kilka tomów polemik, esejów i rozpraw estetycznych. Oskarżany przez krytyków o niezrozumiałość, pornografię i grafomanię, był jednym z najbardziej radykalnych antyrealistycznych teoretyków i praktyków sztuki w Europie.

 

Zofia Nałkowska (1884–1954) – urodziła się w Warszawie jako najstarsza córka Wacława Nałkowskiego, krytyka i geografa. Jej matka pochodziła ze spolonizowanej czeskiej rodziny, a siostra stała się znaną rzeźbiarką. Nałkowska zaczęła pisać jako nastolatka, najpierw poezję, a później, po ukazaniu się jej pierwszej powieści zatytułowanej Kobiety (1906), głównie prozę. Od 1896 roku prowadziła dziennik, stanowiący ważny element jej samorozwoju jako autorki. Wyszła za mąż dwukrotnie: w 1904 roku poślubiła Leona Rygiera (związek zakończył się w roku 1909, a w roku 1918 doszło do rozwodu), następnie Jana Jura-Gorzechowskiego (1922), współpracownika Józefa Piłsudskiego. Wczesne lata 20. spędziła z Gorzechowskim w Grodnie, by później zostawić męża i wrócić do Warszawy. W latach 30. stała się najważniejszą postacią polskiego życia literackiego, działającą w Polskim PEN Clubie i Związku Literatów Polskich. Przetrwała nazistowską okupację i po roku 1945 kontynuowała działalność publiczną, nigdy jednak nie przystąpiła do partii komunistycznej. Zmarła 17 grudnia 1954 roku. 

Bruno Schulz (1892–1942) – urodził się w Drohobyczu, w galicyjskiej części imperium austro-węgierskiego. Dorastał w żydowskiej rodzinie zamieszkującej żydowsko-polsko-ukraińskie miasto. Po krótkich okresach pobytu w Wiedniu podczas pierwszej wojny światowej powrócił do Drohobycza, by prowadzić życie w dopiero co wyzwolonej Polsce. W latach 20. skupiał się na rysunku i grafice, rozpoczynając również karierę nauczyciela miejskiego gimnazjum. Jego aktywność literacka zaczęła rozwijać się w późnych latach 20. i wczesnych 30. W roku 1934 opublikował swój pierwszy zbiór opowiadań Sklepy cynamonowe, a po nim Sanatorium pod klepsydrą (1937). Schulz zawarł znajomość z najważniejszymi postaciami międzywojennej sceny literackiej w Polsce, w tym ze Stanisławem Ignacym Witkiewiczem, Witoldem Gombrowiczem i Zofią Nałkowską. Po wybuchu drugiej wojny światowej w 1939 roku znalazł się pod sowiecką okupacją w Drohobyczu, gdzie kontynuował swą pracę jako nauczyciel w szkole. W czerwcu 1941 roku niemiecka armia zajęła miasto, zamykając Schulza i pozostałą część ludności żydowskiej w getcie. W listopadzie 1942 roku został zastrzelony na ulicy przez oficera SS.

Tadeusz Borowski (1922–1951) – urodził się w polskiej rodzinie w Żytomierzu na Ukrainie. Ze względu na zesłanie rodziców w głąb ZSRR trafił wraz z bratem pod opiekę ciotki. Po powrocie ojca i matki z zesłania rodzina osiedliła się w Warszawie. W 1940 roku zdał maturę i rozpoczął podziemne studia polonistyczne na Uniwersytecie Warszawskim, jednocześnie pracując jako magazynier. Podczas studiów związał się z lewicującą grupą literatów skupionych wokół miesięcznika „Droga”, a w roku 1942 debiutował cyklem poetyckim Gdziekolwiek ziemia, wpisującym się w miedzywojenne tradycje poezji katastroficznej. Dwa lata później ukazał się drugi tom poezji Borowskiego: Arkusz poetycki nr 2. W lutym 1943 roku – niedługo po zatrzymaniu i wywiezieniu do Auschwitz jego narzeczonej Marii Rundo – został aresztowany i po pobycie na Pawiaku także trafił do Auschwitz, gdzie przebywał do lata następnego roku (głównie w Auschwitz-Birkenau). Wyzwolenie zastało go w obozie w Dachau. Przebywając w Niemczech, poszukiwał Marii za pośrednictwem Czerwonego Krzyża i zaczął pisać opowiadania oparte na własnych doświadczeniach obozowych. W 1946 roku wrócił do Polski, gdzie nadal prowadził działalność pisarską i założył wraz z Marią rodzinę. W swej powojennej twórczości początkowo kontynuował tematykę obozową (tomy opowiadań Pożegnanie z Marią i Ucieczka z kamiennego świata), budząc kontrowersje bezwzględnością opisu świata obozowego. Szczególnym echem odbił się jego atak na tom wspomnień z Auschwitz opublikowany przez Zofię Kossak-Szczucką (Z otchłani), którą nazwał „Alicją w krainie czarów”. Po 1948 roku Borowski związał się z grupą młodych pisarzy propagujących realizm socjalistyczny, a jego teksty literackie i publicystyczne nie miały już tak wysokiej wartości artystycznej co autobiografizujące opowiadania obozowe. Jako oddany członek partii komunistycznej pracował blisko rok w Berlinie, piastując stanowisko attaché kulturalno-prasowego i prawdopodobnie działając także na rzecz wywiadu wojskowego. Zmarł w 1951 roku wskutek zatrucia gazem, które nastąpiło w niewyjaśnionych okolicznościach, niedługo po przyjściu na świat córki.

Gustaw Herling-Grudziński (1919–2000) urodził się w Kielcach, w rodzinie żydowskiej. W momencie wybuchu wojny przerywa studia na Uniwersytecie Warszawskim i angażuje się w konspirację. W 1940 roku aresztowany przez NKWD, trafia do łagru w Jercewie. W styczniu 1942 roku na mocy paktu Sikorski-Majski przyłącza się do Armii Andersa i uczestniczy  w kampanii włoskiej. Po ukończeniu wojny jest współzałożycielem Instytutu Literackiego w Rzymie i współredaktorem pierwszego numeru pisma „Kultura”. Mieszkając w Londynie (1947–1952), Herling współpracuje z emigracyjnym tygodnikiem „Wiadomości”. Tam ukazuje się po angielsku pierwsze wydanie Innego świata. W latach 1952–1955 pracuje w Monachium dla rozgłośni „Wolna Europa”.  Od roku 1955 osiedla się na stałe w Neapolu i powraca do ścisłej współpracy z „Kulturą”, publikując na jej łamach pisma eseje, artykuły krytyczno-literackie i polityczne, a w latach 1971–1996 kolejne odcinki Dziennika pisanego nocą. W „Bibliotece Kultury” publikowane są kolejne tomy opowiadań: Skrzydła Ołtarza (1960), Drugie przyjście (1963), Inny świat (1965), Upiory rewolucji (1969) oraz pełne wydanie Dziennika. W 1985 roku powstaje wersja francuska Innego świata. Po roku 1989 ukazuje się w Polsce całość twórczości Herlinga objęty dotąd cenzurą. Zmarł 4 lipca 2000 roku w Neapolu. W roku 2009 w Jercewie dokonano uroczystego odsłonięcia pomnika autora Innego świata.

 

Witold Gombrowicz (1904–1969) – to zapewne najbardziej znany polski pisarz nowoczesny, cieszący się wysoką pozycją w swoim ojczystym kraju. Jako narodowy, a przy tym znajdujący się na wygnaniu, twórca-prowokator stał się popularną, jeśli nie kontrowersyjną, postacią toczących się debat nad wartościami narodowymi oraz przynależnością i tożsamością kulturową. Rodzina Gombrowicza należała do zamożnej szlachty. Studiował prawo na Uniwersytecie Warszawskim, ale porzucił swą karierę zawodową na rzecz zainteresowań literackich. Po wielkim sukcesie debiutanckiej powieści Ferdydurke (1937) – groteskowego obrazu współczesnego społeczeństwa, który okazał się szokiem dla czytającej publiczności – Gombrowicz odwiedził Argentynę, z którą związał swe losy podczas drugiej wojny światowej i po niej. Ponieważ uważano go za pisarza emigracyjnego, wydawanie jego książek w Polsce objęto zakazem. Instytut Literacki, polski wydawca działający w Paryżu, wprowadzał w obieg jego powojenne powieści: Trans-Atlantyk (1953), Pornografię (1960) i Kosmos (1965). W 1963 roku powrócił do Europy Zachodniej i osiadł we Francji. W ostatnich latach życia cieszył się uznaniem międzynarodowym, a w roku 1967 otrzymał Międzynarodową Nagrodę Wydawców. Zmarł w swoim domu w Vence koło Nicei, gdzie mieszkał od roku 1964. Gombrowicz był jednym z najoryginalniejszych pisarzy drugiej połowy XX wieku. Jego dramaty, zwłaszcza Iwona, księżniczka Burgunda (1938), oraz Ślub (1953) poprzedziły pojawienie się teatru absurdu, podczas gdy powieści i Dziennik (1957–1966) stanowiły krytyczny komentarz do nowoczesnej kondycji ludzkiej. Jako niezależny myśliciel stawiał wyzwanie utartym poglądom niemal we wszystkich obszarach ludzkiego działania, często wymierzając ostrze swej krytyki w Polskę i jej elitę intelektualną.

Czesław Miłosz (1911–2004) – urodził się w Szetejniach na Litwie. Jeden z najwybitniejszych polskich poetów, eseistów i tłumaczy (m.in. z francuskiego i angielskiego, przekładał także poezję polską na angielski). Laureat Nagrody Neustadt, literackiej Nagrody Nobla (1980) i wielu innych nagród. Absolwent prawa Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie; w czasie studiów aktywny w Sekcji Twórczości Oryginalnej Koła Polonistów oraz w Akademickim Klubie Włóczęgów. Debiutował w 1933 roku Poematem o czasie zastygłym. W latach 1934–1935 przebywał na stypendium w Paryżu. Od 1937 roku mieszkał w Warszawie, a w czasie wojny przebywał między innymi na Litwie, w Warszawie i Krakowie. W latach 1945–1950 na służbie dyplomatycznej PRL; w roku 1950 wystąpił we Francji o azyl polityczny, podjął współpracę z paryską „Kulturą”. Od roku 1960 mieszkał w USA, wykładał na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley. Po okresie odwilży (1956) do początku lat 80. książki Miłosza były w Polsce objęte zapisem cenzury i ukazywały się w drugim obiegu. W 1981 roku, a potem od roku 1989 Miłosz odwiedzał Polskę. Pod koniec życia zamieszkał w Krakowie, gdzie zmarł i został pochowany – w krypcie zasłużonych na Skałce. Jest honorowym obywatelem Litwy i Krakowa, kawalerem Orderu Wielkiego Księcia Litewskiego Giedymina, a także Orderu Orła Białego.

Stanisław Jerzy Lec (1909–1966) – urodził się we Lwowie. Poeta, satyryk, autor Myśli nieuczesanych. Matką Stanisława Jerzego była Adela z domu Safir, a ojcem Benon de Tusch-Letz. Żydowscy przodkowie przybyli do Polski z Hiszpanii przez Holandię i Niemcy. W XIX wieku za zasługi oddane monarchii austro-węgierskiej rodzina otrzymała od cesarza tytuł barona, ale Stanisław Jerzy go nie używał. Uczył się i studiował we Lwowie, gdzie w 1933 roku ukończył prawo. Gdy w 1939 roku Lwów zajęły wojska sowieckie, Lec współpracował z władzami komunistycznymi. W 1941 Lwów dostał się w ręce wojsk niemieckich. Pisarz, jako Żyd, został osadzony w obozie pracy w Tarnopolu, z którego udało mu się uciec, dosłownie znad grobu. Przedostał się do Warszawy, skąd skierowano go do partyzantki lewicowej na Lubelszczyznę. Po wojnie, w 1949 roku, został attaché prasowym Misji Rzeczpospolitej Polskiej w Wiedniu. W 1950 roku zdecydował się na emigrację do Izraela, stamtąd w 1952 roku wrócił do Polski, gdzie do 1955 roku objęty był zakazem druku i innymi restrykcjami. Zmarł w Warszawie.

Stanisław Lem (1921–2006) – urodzony we Lwowie polski myśliciel, filozof, pisarz, klasyk fantastyki naukowej. Pięć lat po wojnie zamieszkał w Krakowie, gdzie ukończył studia medyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim. Od 1946 roku publikował wiersze i opowiadania o charakterze fantastycznym i realistycznym, a od 1951 zdecydował się pisać zawodowo. W jego twórczości można wyróżnić dwa okresy: utopijny i antyutopijny. W pierwszym z nich (1946–1955) wydał trzy powieści fantastycznonaukowe (Człowiek z Marsa, Astronauci i Obłok Magellana), realistyczną trylogię Czas nieutracony i Sezam oraz zbiór opowiadań utrzymanych w konwencji science-fiction. Drugi okres z kolei podzielić można na trzy osobne „etapy”: literacko-filozoficzny (1956–1970), literacko-eksperymentatorski (1971–1988) i filozoficzno-publicystyczny (1989–2006). Łączny nakład książek sygnowanych jego nazwiskiem osiągnął ponad 30 mln egzemplarzy. Jego dzieła zostały przetłumaczone na ponad 40 języków i wydane w przeszło 50 krajach. Został uhonorowany wieloma polskimi odznaczeniami państwowymi, w tym Orderem Orła Białego. Był laureatem wielu prestiżowych nagród literackich, otrzymał w sumie pięć tytułów doctora honoris causa (w Polsce, Niemczech i na Ukrainie). Został pochowany na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie. Do jego najsłynniejszych książek należą m.in.: powieści fantastyczne (Eden, Powrót z gwiazd, Pamiętnik znaleziony w wannie, Solaris, Niezwyciężony, Głos Pana, Kongres futurologiczny, Wizja lokalna, Pokój na Ziemi, Fiasko); powieści kryminalne (Śledztwo, Katar); zbiory opowiadań (Dzienniki gwiazdowe, Inwazja z Aldebarana, Księga robotów, Noc księżycowa, Bajki robotów, Cyberiada, Polowanie, Ratujmy kosmos, Opowieści o pilocie Pirxie, Bezsenność, Maska, Suplement, Powtórka); rozprawy filozoficzne (Dialogi, Summa technologiae, Filozofia przypadku, Fantastyka i futurologia); zbiory tzw. apokryfów (fikcyjnych recenzji i przedmów do nieistniejących dzieł: Doskonała próżnia, Wielkość urojona, Golem XIV, Prowokacja, Biblioteka XXI wieku); powieść autobiograficzna Wysoki zamek. Lem ma również na swoim koncie zbiory artykułów: Rozprawy i szkice, Przeszłość przyszłości (tylko w języku niemieckim), Sex Wars (w dwóch różnych wersjach edytorskich), Dziury w całym, Lube czasy, Tajemnica chińskiego pokoju, Bomba megabitowa, Okamgnienie, DyLEMaty, Mój pogląd na literaturę, Krótkie zwarcia, Rasa drapieżców. Przeprowadzono z nim trzy wywiady-rzeki (Rozmowy ze Stanisławem Lemem, Świat na krawędzi, Tako rzecze… Lem).

Miron Białoszewski (1922–1983) – całe życie spędził w Warszawie, w osobisty sposób łącząc własne pisarstwo z topografią i historią miasta. Był świadkiem jego największej destrukcji podczas powstania warszawskiego w 1944 roku, doświadczył biedy okresu powojennego i mierzył się z ograniczeniami systemu komunistycznego. W okresie stalinizmu (1947–1956) Białoszewski odmówił przyjęcia ideologii realizmu socjalistycznego, co wespół z jawną homoseksualnością uniemożliwiało mu pracę i publikowanie. Jego spóźniony debiut nastąpił po okresie odwilży, gdy wydał entuzjastycznie przyjęty zbiór wierszy Obroty rzeczy (1956); po nim ukazały się trzy tomy poezji, dramaty, Pamiętnik z powstania warszawskiego oraz kolejne tomy „życiopisania” o charakterze autobiograficznym i przekraczającym granice gatunkowe. Białoszewski sytuował się na uboczu literackiego mainstreamu swoich czasów, a jego „osobność” w stosunku do literackiego establishmentu łączyła się z idiosynkratycznym stylem życia, który uczynił zeń postać kultową – taki sposób postrzegania pisarza wzmocnił się jeszcze wraz z upływem czasu.

Tadeusz Różewicz (1921–2014) – wybitny poeta i dramaturg, prozaik, scenarzysta i satyryk. Jego wielogatunkowa twórczość stworzyła niepowtarzalny styl i hybrydyczne formy, na których głębokie ślady zostawiła wojenna cezura. Ona właśnie stanowiła powód trzykrotnie ponawianego debiutu. Najważniejszy miał miejsce już po wojnie: wstrząsający zbiór wierszy Niepokój (1947) przedefiniował polski język poetycki; pionierski dramat otwarty Kartoteka (1960) zrewolucjonizował polską dramaturgię i wszedł do kanonu europejskiego dramatu awangardowego. W nowatorski sposób łączył głębokie rozumienie tradycji (od Jana Kochanowskiego po Leopolda Staffa i Juliana Przybosia) z niezależnym, awangardowym myśleniem i wrażliwością (rozwijaną między innymi przez artystyczne przyjaźnie z malarską neoawangardową Grupą Krakowską) oraz bezcenną ironią. Wierny swym licznym literackim i malarskim pasjom, był też niespożytym konsumentem popkultury i gazet. Stał się mistrzem zwodniczej oszczędności, sceptycyzmu, humoru, niejednoznaczności, przeciwieństw, sprzeczności i fragmentu oraz twórcą „śmietnika” jako nowej, pojemnej formuły collage’u, assemblage’u i recyclingu. W prekursorski sposób diagnozował zagrożenie ekologiczne (Stara kobieta wysiaduje, 1968); medialną degrengoladę języka i krytycznego myślenia (Kartoteka rozrzucona, 1997; Trelemorele, 2005), dezintegrację tożsamości w sfragmentaryzowanym świecie (Nic w płaszczu Prospera, 1962; Wyszedł z domu, 1965), uprzedmiotowienie człowieka i moralny oportunizm (Świadkowie albo nasza mała stabilizacja, 1964), wszechpanującą tandetę (Szara strefa, 2002), podejrzaną rolę sztuki i artystów (Na czworakach, 1972; Pułapka, 1982), cielesność, i erotyzm (Białe małżeństwo, 1974). Wielkim tematem Różewicza było także przemijanie (Duszyczka, 1977) i milczenie. Utwory opublikowane po roku 1989 (Płaskorzeźba, 1991; Zawsze fragment. Recycling, 1998; Nożyk profesora,2001; Kup kota w worku, 2008) potwierdziły przenikliwość jego myślenia i niesłabnącą poetycką inwencję. Uhonorowany licznymi doktoratami honoris causa i prestiżowymi nagrodami literackimi, uważany był za twórcę na miarę literackiego Nobla.

Wisława Szymborska (1923–2012) urodziła się w Kórniku, w zachodniej części Polski. Od roku 1929 mieszkała z rodziną w Krakowie, z którym była związana przez całe swoje życie. Po opublikowaniu dwóch zbiorów poetyckich napisanych w okresie stalinizmu, Dlatego żyjemy (1952) i Pytania zadawanie sobie (1954), rozwinęła swoją twórczość w tomikach Wołanie do Yeti (1957), Sól (1962), Sto pociech (1967), Wszelki wypadek (1972), Wielka liczba (1976), Ludzie na moście (1986), Koniec i początek (1993), Chwila (2002), Dwukropek (2005), Tutaj (2009), Wystarczy (2011). W 2014 roku ukazały się jej wiersze pisane przed 1948 rokiem i dotąd nieopublikowane w Polsce (Czarna piosenka). Kompletny zbiór jej błyskotliwych felietonów Lektury nadobowiązkowe został wydany rok później. Szymborska była laureatką wielu prestiżowych nagród literackich: Goethego (1991), Herdera (1995), Polskiego PEN Clubu i innych, a w 1996 roku otrzymała Nagrodę Nobla. W 2001 roku została członkiem honorowym American Academy of Arts and Letters. Jej poezję przetłumaczono na ponad czterdzieści języków. Tłumaczyła wiersze z języka francuskiego, autorstwa między innymi Charles’a Baudelaire’a, Jacques’a Préverta, Paula Éluarda, Louisa Aragona.

 

Mariusz Wilk (ur. 1955) – polonista, eseista, prozaik, w przeszłości czynny działacz opozycji demokratycznej, współtwórca „podziemnych” pism opozycyjnych, rzecznik prasowy Lecha Wałęsy (1981), dwukrotnie (1982, 1986) aresztowany, współautor (z Maciejem Łopińskim i Zbigniewem Gachem) książki Konspira. Rzecz o podziemnej Solidarności. Po 1989 roku i rozczarowaniu działalnością polityczną był korespondentem prasowym w Berlinie i USA. Wyjechał do Rosji, najpierw jako korespondent „Gazety Gdańskiej”, a od 1995 aż do śmierci Jerzego Giedroycia pracował dla paryskiej „Kultury”. Wilk spędził na rosyjskiej Północy (najpierw na Wyspach Sołowieckich, później w Karelii) ćwierć wieku. I choć w 2015 roku został nagle pozbawiony prawa do przebywania w Rosji (na pięć lat), nie zamierza, jak sam twierdzi, rezygnować z rosyjskich wątków. Jest autorem kilkakrotnie wznawianego w Polsce Wilczego notesu (1998), który okazał się początkiem literackiego zadomowienia Wilka w Rosji. Po nim pojawiło się kolejnych pięć tomów Dziennika północnego: Wołoka (2005), Dom nad Oniego (2006), Tropami rena (2007), Lotem gęsi (2012), Dom włóczęgi (2014).

 

Ryszard Kapuściński (1932–2007) – reporter, korespondent wojenny, poeta i myśliciel. Urodzony w Pińsku. Absolwent Wydziału Historii Uniwersytetu Warszawskiego (1955). Autor książek tłumaczonych na kilkadziesiąt języków; laureat kilkudziesięciu krajowych i międzynarodowych nagród literackich. Honorowany tytułami doktora honoris causa w Polsce i za granicą. Pozostawał aktywny zawodowo przez ponad czterdzieści lat. Opublikował ponad dwadzieścia prac. Za najważniejsze uważa się między innymi: Busz po polsku (1962), Jeszcze dzień życia (1976), Wojnę futbolową (1978), Cesarza (1978), Szachinszacha (1982), Heban (1998), Autoportret reportera (2003), Podróże z Herodotem (2004). Odwiedził ponad sto krajów, był świadkiem dwudziestu siedmiu rewolucji, przewrotów i wojen domowych. Na głównej linii frontu znalazł się przynajmniej dwanaście razy. Cztery razy skazywany na śmierć; ponad czterdzieści razy przetrzymywany w więzieniach na całym świecie. W kraju nazywany bywał „cesarzem reportażu” i „dziennikarzem stulecia”.

Adam Zagajewski (ur. 1945) – urodził się we Lwowie (dziś miasto na Ukrainie). W następstwie wojny jego rodzina została przesiedlona do Gliwic, położonych na terenie Śląska. Studiował filozofię i psychologię na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Zyskał rozgłos w ramach Nowej Fali, formacji poetyckiej zwanej też Pokoleniem ‘68, która walczyła z deformacją języka i rzeczywistości narzucaną przez ówczesne państwo. Poetycka działalność poety sprawiła, że oficjalny druk jego publikacji został w 1975 roku zakazany. W roku 1981 wyemigrował do Paryża i jako visiting professor wykładał na Uniwersytecie w Houston oraz na Uniwersytecie Chicagowskim. Powrócił na stałe do Krakowa w 2002 roku. Jego liczne tomy poezji i prozy zostały przełożone na wiele języków, a wśród przyznanych mu nagród znajdują się: Międzynarowa Nagroda Literacka Neustadt, Europejska Nagroda Poetycka, Nagroda Literacka Zhongkun, Nagroda Poetycka Griffin za całokształt dorobku i Nagroda Księżnej Asturii w dziedzinie literatury.