sarmatyzm – nazwa nawiązuje do prastarego ludu koczowniczego Sarmatów, lokowanych przez starożytnych geografów między Donem a Uralem. Według polskich kronikarzy średniowiecznych szlachta polska wywodzi się od tych dzielnych wojowników, ceniących nade wszystko wolność, gościnność, dobroduszność i odwagę. Wobec konieczności wzmacniania świadomości narodowej sarmacki model tożsamości rozbudowywano od połowy XVI wieku, tworząc ze splotu pewnych cech rodzaj ideologii promującej ducha wolności, niezależności i nieugiętości szlachty polskiej. Oddziaływanie sarmatyzmu było szczególnie mocne w okresach silnego wpływu takich zachodnich prądów jak humanizm czy oświecenie. Przeciwstawiano im odrębność i samodzielność polskich tradycji oraz specyfikę systemu politycznego Rzeczpospolitej w służbie tzw. złotej wolności. Sarmatyzm znalazł oryginalny wyraz w polskim piśmiennictwie barokowym. Napięcie między sarmatyzmem i antysarmatyzmem można postrzegać jako rodzimą odmianę odwiecznej walki między postawami zachowawczymi a nowatorskimi. Za życia Potockiego na sarmatyzm powoływali się między innymi konfederaci barscy, walczący z królem Stanisławem Augustem w imię obrony polskich tradycji szlacheckich.

Patrz rozdział VII