kosmopolityzm – znany już w kręgach filozofii stoickiej, ponownie odkryty w okresie renesansu i rozwinięty w oświeceniu. Wskazuje na myślenie i działanie w imię uniwersalnych wartości jako nadrzędny element stosunku do poszczególnych kultur. Może też oznaczać dążenie do respektowania różnic kulturowych, co widać między innymi w powieści Kosmopolita (1750) Fougereta de Monbron. Jan Potocki jest przykładem kosmopolity krytycznego, dąży do zrozumienia świata i ludzkości poprzez podróżowanie i poznawanie historii w jak najszerszej perspektywie czasowej i przestrzennej (przy tendencji do melancholijnego lub ironicznego relatywizmu). Kosmopolityzm poprzedza ukształtowanie się nowoczesnej koncepcji narodów i nacjonalizmu, która osłabiła jego autorytet jako wartości społecznej w zróżnicowanym, lecz dążącym do jedności świecie.